भौशीक यादींच्या झोपाळ्यार - शैलेंद्र मेहता

'आमची स्मरणशक्ती आमच्या वैयक्तीक आनी भौशीक यादींनी तयार जाल्या. त्या दोगांयचो संबंद सामको लागचो. इतिहास ही आमची भौशीक स्मृती. आमची भौशीक स्मरणशक्ती आमचे कडल्यान काडून उडयल्यार- ती परती बरयली जाल्यार-  स्वताची वास्तविकता तिगोवपाची आमची क्षमता आमी शेणयतात', -   हारूकी मुराकामी

 

स्मृती / स्मरण / उगडास / याद म्हणल्यार नेमकें कितें ? आमच्यो यादी एखाद्रो मनीस, थळ,  काळ, चालीरिती वा परंपरा हांचे भोंवतणी केंद्रीत आसतात. वेगळ्या काळगतीचो वेगळ्या यादींचो पोटलो आसता. वैयक्तीक पांवड्यार खास अश्या वासाक वा आयकल्ल्या गिताक लागून अचानक कितल्याशाच वर्सां पयलींच्यो यादी मेंदवा भितर नाचूंक लागतात. कांय गजाली सुप्त रुपान निद्रिस्त मनांत काळख्या कोनश्यांनी घर करतात. कांय जाणांची स्मरणशक्ती आकांताची तर कांय विसरभोळे. कांय जाणांक दीसपट्ट्या कामाची मोबायलार रिमायंडर्स दवरची पडटात.  नामस्मरण जाव वा कवितेचे पाठांतर; यादींची डायरी आसूं वा शाळेंतल्या पाढ्यांची आनी फॉर्म्युलांची घोकंपट्टी! ह्यो सगळ्यो गजाली स्मरणशक्तीचो वांटो जातात.

पूण ह्यो सगळ्यो जाल्यो वैयक्तीक पांवड्या वयल्यो यादी. हांचे भायर यादींची एक वेगळी अदृश्य दोरी समाजांतल्या दरेक मनशाक बांदून दवरता. ही दोरी म्हळ्यार भौशीक यादींचो सलग प्रवाह. गेल्ल्या शतमानाच्या तिसर्‍या दशकांत समाजशास्त्रज्ञ मॉरिस हालब्वाक्स आनी कला इतिहासकार अॅबी वॉरबर्ग हांणी स्वतंत्रपणान 'भौशीक' वा 'समाजीक' यादी अशे दोन सिद्धांत मांडले. ताचे आदीं जीवशास्त्रीय नदरेन दायज म्हूण 'वांशीक यादी' आनी ‘भौशीक यादी’ ह्यो एकूच अशें सिद्ध करपाचे यत्न जाल्ले.

भौशीक यादींची निर्मणी, वांटणी आनी त्यो फुडें व्हरपाचें काम ल्हान- व्हड समाजीक गटां वरवीं जाता. ह्या गटांनी हेरां वांगडा राष्ट्र, पिळग्यो, समुदाय हांचो आसपाव जाता. मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, इतिहास, तत्वज्ञान, मानववंशशास्त्र हांचे भितर यादी हो एक संशोधनाचो विशय. इतिहास आनी भौशीक यादी हांचे मदलो फरक सुमजुचे पासत तांचीं मोख आनी खाशेलपणाची तुलना केल्यार आकलन सोंपें जाता. इतिहासाची मोख  व्यापकपणान भूतकाळांतल्या घडणुकांचें विस्तृत, अचूक आनी निपक्षपाती चित्रण करप ही आसता. हातूंत भौतेक दृश्टीकोणांचे प्रतिनिधित्व तशेंच तुलना; पुराय आनी अचूक म्हायती खातीर बारीकसारीक तपशिलांचे सगळ्यांक जाल्लें आकलन हांचो आसपाव आसता.  हाचे उरफाटें भौशीक याद  एका दृश्टीकोणांतल्यान केंद्रीत जाता. देखीक, एक समाजीक गट, राष्ट्र वा समुदायाचो दृश्टीकोण. हाका लागून भौशीक यादी त्या गटा कडेन संबंदीत मूल्यां, काणयो हांचे वरवीं पक्षपाती पद्धतीन फाटल्या घडणुकांचें प्रतिनिधित्व करतात. भौशीक यादीचे रुपांतर परंपरां मदीं जाल्लें दिसून येता. स्वताक वेगळो समाज आनी संस्कृती कडेन बांदून दवरप हो वांशीक उत्क्रांतीच्या मार्गांतल्यान उदरगतीक आयिल्लो गूण न्हय तर तो समाजकारण आनी चालीरितींचो परिणाम. नित्शेच्या म्हणण्या प्रमाण, जनावरांच्या जगात आनुवंशीक कार्यावळ प्रजातींच्या अस्तित्वाची हमी दिता, मनशान पिळग्यान पिळग्यो निरंतर आपल्या भोंवतणचो  सैम  तिगोवन दवरचे पसात एक मार्ग सोदप गरजेचें. देखून ह्या प्रस्नाचें निराकरण सांस्कृतीक स्मृतींतल्यान जाता. गिन्यानाची ती एक संकल्पना, तिका दर फावट खर्‍या खोट्याचे साणूर घासून तपासप शक्य नासता.

वेगवेगळ्या देशांनी लोकांच्या भूतकाळाच्या यादीं मदीं मोटो फरक आसप सभावीक. पूण ज्या समाजांत विज्ञानीक दृश्टीकोणाचो उणाव आसता थंय भौशीक यादींतल्यान तयार जाल्ल्यो परंपरा वा भूतकाळातल्या प्रसंगांचे विकृतीकरण होच खरो इतिहास अशें समजून लोकांच्या मनाचेर नियंत्रण दवरपाचे प्रकार सर्रास घडटात. सद्याच्या काळांत प्रसारमाध्यमां आनी खासा करून समाज माध्यमांनी सादारण मनशाची जीण पुरायपणान व्यापल्या. अशे परिस्थितींत आंतोनियु ग्रामशी बरयता ते प्रमाण सत्ताधारी वर्ग समाजाची एक भौशीक संमती सहजपणान निर्माण करूंक शकता. मौखीक परंपरा, प्रतिकां हांचो आदर घेत भौशीक यादीची पुनर्रचणूक करतना इतिहास आनी मिथ्यकथा हांचे मदलो फरक पुसून उडोवपाचे प्रयोग म्हळ्यार एका वेगळ्या व्हडल्या कटाचो वांटो आसतात.

2014 त शिक्षण प्रणालीचें 'भारतीयकरण'  करचे पासत  भारतीय शिक्षण निती आयोगाची स्थापणूक जाली.  हिंदु राष्ट्रवादाच्या सिद्धांता प्रमाण भारतीय इतिहास परत बरोवपाचें काम सुरू जालें. हाचे आदीं एम. एफ. हुसेन सारक्या संवसारीक किर्तीच्या चित्रकाराक आपलेच  मांयभुंयेतल्यान  हद्दपार जावचो पडलो.  2010 वर्सा वेंडी डोनीगर हिच्या 'द हिंदूं अॅन अल्टरनेटीव्ह हिस्ट्री' ह्या पुस्तकाचेर बंदी हाडली.  ए. बी. रामानुजनचो  ‘थ्री हंड्रेड रामायण’ हो  निबंध अभ्यासक्रमांतल्यान काडून उडयलो. आर्य प्राचीन काळांत जगाच्या दुसर्‍या वाठारांतल्यान येवंक ना कारण फकत हिंदू हेच मातयेचे खरे पूत. कल्पीत महाकाव्यांत वर्णन केल्लें वैभव हेंच इतिहासीक वास्तवाचे खरें पडबिंब, मुस्लीम घुरयांक लागून 12 व्या शतमानांत नालंदा विद्यापिठाच्या विध्वंसासावन मुघल साम्राज्याचो अस्त हो भारतीय इतिहासांतलो सगळ्यांत वायट आनी काळो अध्याय;  स्वातंत्र्य चळवळीच्या काळांत गांधी आनी नेहरू हिंदू राष्ट्रवादी नाशिल्ले. ते धर्मनिरपेक्षतावादी वा ब्रिटिश साम्राज्याचे एजंट आशिल्ले देखून देशाचे कुडके जाले. इतिहास आनी पुराणिक कथा हातूंत फरक ना तर जे सुवातेर महाकाव्यांनी वर्णन केल्ल्यो 'घडणुको'  घडल्यात थंय लक्ष केंद्रीत करप, आख्यायिका आनी अफवा हांकां इतिहासीक स्वरुपांत मुखार हाडप;  ह्यो कांय ठळक देखी. ह्या सगळ्या प्रचाराचो पावस दिसाचीं चोवीसूय वरां घोग्यांनी आमचे तकलेर कोसळटा. भौशीक आनी सांस्कृतीक यादीं भितर एक वेगळी रूपसरणी आकार (paradigm shift) घेता. भौशीक यादी आनी भौशीक संकल्पना हांचें  'रेप्रोग्रॅमिंग' जगांत सगळे कडेन चलता. सॅम्युएल हंटिंग्टन हाणें 'क्लॅश ऑफ सिव्हिलायझेशन्स' ह्या आपल्या पुस्तकांत प्रतिपादन केल्ल्या वांशीक वर्चस्ववादाच्या फसव्या सिद्धांताची भूल कितल्याश्याच  विद्वानांचेर पडल्या देखून हेर मतप्रवाहां कडेन आडनदर करून वा तांचें विकृतीकरण करून समेस्तांनी एकस्वरुपी विचारधारे कडेन एकरूप जावचें अशी जबरदस्ती जाता. हंटिंग्टनच्या मताप्रमाण शीतझूज सोंपच्या आदीं लोकशाही आनी साम्यवाद हांचे मदल्या संघर्शांत   वैचारीक मतभेदां वरवीं समाजाचे वांटे जाल्ले. पूण लोकां भितर म्हत्त्वाचे भेद वैचारीक, राजकीय वा आर्थीक न्हय तर ते सांस्कृतीक; देखून वादाचे नवे नमुने विंगड विंगड संस्कृतायेचो शिमो हुपून पारंपारीक आनी मूलतत्त्ववादी विचारां खातीर झगडीं करतले, अशें तो बरयता.

अमर्याद सत्ते खातीर भौशीक यादींचेर नियंत्रण मेळोवन अशिक्षीत आनी अर्धशिक्षितूच न्हय तर  इतिहासा कडेन व्हडलेंशें नातें नाशिल्लो पूण वेवस्थीत नोकरी धंद्यांत आशिल्लो सुशिक्षत वर्ग जेन्ना एकतर्फी प्रचाराच्या प्रवाहांत मेल्ल्या मड्या वरी उफेत पराधीन जाता तेन्ना लेखाचे सुर्वेकूच उल्लेख केल्या व्यक्तीगत यादींचें म्हत्त्व मोलादीक थारता. मुळाव्या शाळेंत म्हणिल्ली प्रतिज्ञा, राष्ट्रगीत भौशीक यादींची शीम हुपून मनीसपणाच्या बुन्यादीर उबें आशिल्ल्या संविधाना विशींचीं वैयक्तीक निश्ठा जागयता.

 

शैलेंद्र मेहता