शिमेपलतडचो संवसार - शैलेंद्र मेहता

खंयचीच शीम - मेर सहजपणान तयार जायना. शिमेन थारायल्ल्यो मर्यादा सैमीक न्हय. मानवी आस आनी कर्तुंपांतल्यान शिमो निर्माण जातात तश्यो त्यो पुसुनूय वतात. भुगोलीक जाव वा सांस्कृतीक, सगळ्यो शिमो मनशाचे कल्पनेंतल्यान तयार जाल्ल्यो. आपले शिमे भितर आशिल्लें तें बरें जाल्यार शिमे भायलें वायट अशेंय संस्कार पिळग्यान पिळग्यो समाजाचेर जायत आसतात. एकमेकां भितरले गैरसमज, अविश्वास आमीच आंखून दिल्ल्या शिमांक लागून निर्माण जातात.

मर्यादे भितर रावप वा दवरप हो मानवी संस्कृतीचो एक अविभाज्य वांटो. घराच्या हुंबर्‍या सावन शेतांतल्या बांदा मेरेन, गांवचे आनी शाराचे शिमे सावन देशाचे सरहद्दी मेरेनची विंगड विंगड रुपां दृश्य-अदृश्य स्वरुपांत आमी मान्य करतात. नकाशान आंखून दिल्ल्या ह्या शिमां मदीं वर्सांन वर्सां एकमेकां विशीं सादूर रावन एकमेकां विरुध्द वाद तापत दवरपाची क्षमता आसता. सगळ्योच शिमो संस्कृती वा समाजसापेक्ष आसतात.  देखीक गांवगिर्‍या पारंपारीक समाजांत घर आनी घरा भायलें वातावरण हांचे मदल्यो शिमो एकमेकां मदीं घुस्पतात तर केन्नाय विरळ जातात. भौशीक आनी खाजगी जिणेची भरसण जाल्ल्या ह्या अवकाशांत शीम हुपप म्हळ्यार अतिक्रमणाची कृती जायना. एकामेकांच्या थळ-अवकाशांत सहजपणान प्रवेश करप शक्य आसता.

पूण आधुनिकीकरणाचे प्रक्रियेंत मानव आनी सैमाच्या सेंद्रीय नाते संबंदाक शिमांच्या मालकी हक्कां भितर घुस्पावन उडयल्यात. फकत आपली सांस्कृतीक - भुगोलीक वळख इबाडची न्हय वा हेरांनी आपले शिमे भितर अतिक्रमण करून समाजीक सवस्तकायेचेर परिणाम करून आपलें अस्तित्व नश्ट करचें न्हय ह्या उद्देशान मानवी समाजान शिमो थारावन घेतल्यात. आपले शिमे भितर फकत आपले मनीस आनी जे आपल्या आवाठांत येनात वा जांकां आपल्या व्यापक संस्कृती – सत्ताकारणाच्या परिघा भायर दवरप गरजेचें दिसता तांकां शिमेच्या दुसर्‍या अर्दांत धुकलप. जाच्या हातांत सत्ता आसता तांणी आपापल्यो आनी हेरां खातीरूय शिमो आंखून घेतल्यो. उपरांत, मौखीक/बरयिल्ल्यो, चमत्कारीक/वास्तवीक, धर्मीक/ लौकीक, देव/दानव, दादलो/बायल, काळो/गोरो, सकयल्लो/वयलो, भौतीक/अभौतीक अशे कुडके करपी शिमो समाज-संस्कृतीचें नियंत्रण करूंक लागल्यो.

ह्या संदर्भांत अमेरिकन विज्ञान कथालेखक रे ब्रॅडबरी हाच्या 'द इलस्ट्रेटेड मॅन' ह्या  कथासंग्रहांतली 'द हायवे' नांवाची कथा खूब मार्मीक असा. अमेरिकेंत अणुझूज सुरू जावपाचे फाटभुंयेर उत्तर मेक्सिकोच्या म्हामार्गा लागीं रावपी हॅरनांदु नांवाच्या मेक्सिकन शेतकाराचे नदरेंतल्यान ती बरयल्या. एक दीस हॅरनांदु मेक्सिकोसावन अमेरिकेंत परत वचपी  शेंकड्यानी अमेरिकन भोंवडेकारांचीं भिरीं पळयता. वेगींच सुरू जावपी अणुझुजांत सामील जावच्या पासत घरा वचपाचे ताकतिकेन ते आसतात. निमाणी कार थांबता आनी तातूंतले कांय अमेरिकन तरणाटे ताका मदती खातीर पाचारतात. गाडयेच्या रेडिएटरांत उदक तापून सोंपिल्ल्यान कार बंद पडिल्ली आसता. हॅरनांदु तांकां मदत करता. पूण  काचाबूल जावन इतक्या वेगान ते घरा कित्याक वचूंक सोदतात हें ताका समजना, तेन्ना गाडयेचो ड्रायवर ताका सांगता, जग नश्ट जावपाचें आसा. त्या तरणाट्याच्या उतरांचेर तो कांयच प्रतिक्रिया दिना कारण ताका त्या उतरांचो अर्थबोध जायना. गाडी वता आनी हॅरनांदु आपल्या दिसपट्ट्या गांवगिरे जिणेंत रमता. पूण अचकीत ताका 'जग म्हळ्यार नेमकें कितें?' असो प्रस्न पडटा आनी तो अस्वस्थ जाता.

हांगा अमेरिकन तरणाटे आनी जाण्टो हांचे मदल्यो पिरायेचो आनी संस्कृतीच्यो शिमो ब्रॅडबरी दाखोवन दिता. हॅरनांदु आपले बायले वांगडा शिमेच्या उत्तरे कडल्यान येवपी भोंवडेकारांनी फाटीं सोडिल्या ऑटोमोबाईल कोयराच्या पुनर्वापराचें (recycle) काम करता. परस्परविरोधी जिणेच्या पद्धतींतली विसंगती, संवसारीक शक्तीच्या केंद्रां कडल्यान पयस आनी शिमे भायर आशिल्लें वास्तव आनी विचारांच्यो शिमो ब्रॅडबरी खूब सुंदर पद्धतीन हे कथेंतल्यान उक्ताडार हाडटा.

सत्तरेक वर्सां आदीं बरयल्ले हे कथेंतली मॅक्सिको आनी अमेरिका हांचे मदली शीम आयच्या काळांत लेगीत समर्पक दिसूंक लागता तेन्ना जॉन लेनन हाणें आपल्या ‘इमॅजिन’ ह्या गितांत वर्णन केल्ल्या प्रमाण धर्तरे वयल्यो भुगोलीक तशेंच सांस्कृतीक शिमो हुपून पुराय मनीसजात भावपणाचे भावनेन केन्ना तरी एकठांय येत काय? असो प्रस्न मनांत उप्रासता. एकमेकांक वेगळे करपी शिमो विरळ जावच्या बदलाक तांचें रुपांतर वण्टी भितर जातना दिसता. संवसारभर मनीसजातीचे चोमे आपापले शिमे भितर उबे रावन शिमे भायल्याचेर चिखल उडयतात. बरेच फावट ताची परिणिती दंगे, झुजां आनी मारामारी हातूंत जाता.

निअँडर्थल एप हे जमातीक सोंपोवन होमो सेपियन हे सद्याचे मनीसजमातीन पृथ्वीचेर आपलो शेक पातळायलो तेन्ना सावन भौशीक मळार मनशा मदल्यो शिमो तयार जाल्यो अशें मानववंशशास्त्रज्ञ् युआल नोहा हारारी बरयता. वैयक्तीक पांवड्यार शीम आंखप ही जनावरां मदीं एक सभावीक क्रिया. आपली शीम थारावचे पासत जनावरां भोंवतणी मुतून  दवरतात. पूण कळप वा चोमो ह्या पांवड्यार अशी कृती सभावीक दिसना. तरी लेगीत अश्यो शिमो आखून घेवप हो असमान विकासप्रक्रियेचो परिणाम. संवसारांतलो दरेक समाज द्वंद्वात्मक विकासांतल्यान उत्क्रांत जाता. द्वंद्व हो संवसाराचो नेम.

 मनीस हो सगळ्यांत प्रगत प्राणी अशें मानतात. करुणा, गिन्यान अश्या गुणांचो संगम जावन लेगीत तो समाजीक, भुगोलीक आनी सांस्कृतीक शिमां भितर स्वताक कित्याक बांदून दवरता? हाची जाप भौशीक मानसशास्त्राचो अभ्यास केल्यार सांपडटा. मुळाव्यो अंतप्रेरणा  म्हळ्यार primal instinct ताका स्वता कडेन समरूप आशिल्ल्या आनी जल्मा सावन वळख आशिल्लो चोमो आनी त्या चोम्याचें सांस्कृतीक दायज हांचे कडेन एकरूप जायत जाल्यार सुरक्षेची तशेंच सवस्तकायेची खात्री दिता. साहित्य आनी कला हातूंतल्यान ह्यो नाका आशिल्ल्यो शिमो पुसप शक्य आसा. 'काव्य शास्त्र विनोदेन् कालो गच्छति धीमताम्', अशें संस्कृत वचन आसा. पूण संवसारांतले भौसंख्य लोक 'धीमताम्'हे वळेरेंत येनात देखून शिमे पलतडचो संवसार ते केन्नाच पळोवंक शकनात.

 

शैलेंद्र मेहता