हारशे आनी पडबिंबा - शैलेंद्र मेहता

हारसो, उदक तशेंच हेर परावर्तीत फाटभुंयेचेर दिसपी प्रतिमा म्हळ्यार पडबिंब. जशी फाटभूंय ते प्रमाण पडबिंब बदलता. देखीक, बहिर्वक्र हारसो आनी अंतर्वक्र हारसो हांच्या पडबिंबांत फरक असता, व्हांवत्या उदकांतल्या पडबिंबा परस थीर उदकांतलें पडबिंब वेगळें. झेल जाल्ल्या उदकांतलें पडबिंब सामकेंच अस्पश्ट जाल्यार खतखतीत उदकांत पडबिंबूच गायब जाता. पडबिंब हें खरें प्रतिरूप काय आभास? ह्या प्रस्नाची जाप मेळप कठीण. 

सगळ्यांत व्हडलो हारसो म्हळ्यार मनशाचें मन. मनाचेर परिवर्तित जावपी प्रतिमा ही मूर्त वा अमूर्त स्वरुपांत आसता. केन्नाकेन्नाय ती विस्मृतीच्या पड्ड्या आड  दडून रावता आनी कितल्याशाच काळा उपरांत अचकीत अवतीर्ण जाता. मनाच्या हारशा वयल्यो अश्यो कितल्योश्योच प्रतिमा फुडें  विचार, संकल्पना, भाव - भावना, प्रतिकां, रुपकां अशा तरेकवार रुपान जिणेच्या मार्गार प्रकट जातात. हीं पडबिंबां म्हळ्यार फकत दोळ्यांक दिसपी प्रतिमा न्हय. ह्यो प्रतिमा म्हळ्यार पांचूय अणभव इंद्रियांचो विंगड विंगड वा संयुक्त अणभव. आवाज, स्पर्श, वास, रूच वा दृश्य हांचे पलतडीं वचून मनाच्या एका अदृश्य कोनश्यांत घट्ट रिगून बसपी,  वेगळे परिवर्तीत जाल्ले प्रतिमेक कांय जाण आध्यात्मीक अणभव अशें पाचारतात तर कांय जाण मानसशास्त्राचे नदरेन ताचो नियाळ करतात. पडबिंबां आनी भोंवतणचो आसमंत, वस्तू, घडणुको हांचेभितर आशिल्लें नातें आभासी आसूं  येता, तशेंच एखाद्र्या आयामाचें स्वरूप उक्तें करून दखोवपी वा पुरायपणान मनाक भान हाडपी आसूं येता. बरेच फावट एखाद्रे कल्पनेचें सार हीं पडबिंबां संक्षिप्त रुपान मनाचेर कोरांतून दवरतात तर कांय फावट प्रतिरूप तश्याच्या तशें खऱ्या स्वरुपांत दिसता, देखून पुराय आकलना वांगडा नव्या कल्पनांचो जल्म जातात.   

वैयक्तीक जिणेंतलीं पडबिंबां मनशाक नवी शिकवणी दिवन अणभवांचो अर्थ समजूंक सक्षम करता. हाचें कारण म्हळ्यार एकूच प्रतिमा मनाच्या हारश्यार कितल्याय फावट परावर्तित करप शक्य आसता.  वैयक्तीक पडबिंबांच्या  माध्यमांतल्यान स्वता वांगडा हेरांक लेगीत प्रभावीत करपाची तांक आशिल्ल्यान दृक श्राव्य माध्यमां वा साहित्य हातूंतल्यान तांचें प्रसारण जाता. हीं पडबिबां  उर्बा, उर्जा  दितात  वा निरशेवणेच्या दारांत व्हरतात.

दरेक मनशाच्या व्यक्तिमत्त्वाचेर ताच्या मनांत भुरगेपणांत परावर्तीत जाल्ल्या पडबिंबांचो प्रभाव पडप सभावीक.  मानसशास्त्र आनी वैजकी मळार तज्ञांनी हे विशीं केल्ल्या संशोधनाचो फायदो फकत वैयक्तीक पांवड्यार न्हय तर वेवसायीक आनी उद्देगांत उप्त्पादन क्षमता मेजूंक आनी मानसीक भलायकी तपासूंक जाला. 

मना वयलें पडबिम्ब हें खिणाचे वा प्रदीर्घ आसूं येता आनी देखून तें व्यापक अणभवाचो वांटो आसता. पडबिंब कसले फाटभुंयेर परावर्तीत जालां हेंय तितकेंच म्हत्वाचें. चुकीचे मनीस, चोमे वा घडणुकांच्या पडबिंबांतल्यान चुकीची प्रतिमा मनांत दीर्घ काळा खातीर तयार जावन ताचे उरफाटे परिणाम जातात. पडबिंब मेजपाची खंयचीच थारावीक अशी पद्धत ना. तेच प्रमाण वैयक्तीक वा भौशीक पडबिंब मर्यादीत करप शक्य ना. पडबिंबाची वैयक्तीक चिकित्सा मनशाच्या बौद्धक आनी भावनीक सक्षमतेचेर आदारून आसता. मनीस, घडणुको, भोंवतणचें वातावरण हेंय उदकाच्या तरेकवार रुपां भशेन देखून तांचेर परावर्तीत जावन मुखार आयिल्लें पडबिंब वस्तुनिश्ठ आसतलेंच अशें ना. तें एखाद्रे वस्तूचें भायलें रूप, ताचो आपरोस, अंतरंग, पुराय स्वरूप, काय कितें तरी वेगळें?  तो एक आभास काय एक सत्य? ह्या प्रस्नाची जाप व्यक्तीनिश्ठ. पडबिंबांचो परिणामूय व्यक्तिनिश्ठ कारण एकूच पडबिंब पळोवपी दोन मनशांचेर ताचो परिणाम वेगळे वेगळे तरेन जावं येता. 

सोरेन किर्केगोर ह्या डॅनिश तत्ववेत्त्याच्या मतान जीण ही फाटीं पळोवन समजून घेवपाची पूण ती फुडें पळोवन जियेवपाची. देखून मनावयल्या पडबिंबांचो अर्थ सकारात्मक घेवचो वा नकारात्मक हें दरेकल्याचेर निंबून आसता. खंयच्या हारश्यांत पळोवचें आनी दिसपी पडबिंबांत कसलो अर्थ सोदचो हाचो जिणेचेर परिणाम जाताच. बिंब आनी पडबिंब हांच्या एकमेकांचेर आदारीत वा पुरक संबंदांचे स्वरूप सोंपें सरळ न्हय पूण तें मनशाच्या आकलना भायलेंय न्हय. गौतम बुद्ध म्हणटा, 'दरेक गजाल ही आमच्या मनावयलें पडबिंब देखून तें आमच्या मनान बदलूं येता.’ जिणेंतलो दरेक अणभव म्हळ्यार मनशान वेंचिल्ल्या पर्यायांचें पडबिंब. हातूंत वेगळो परिणाम मेळपा खातीर वेगळो पर्याय सोदचो पडटा.

समाजीक हारसो मनश्याच्या मना मुखार सदांकाळ उबो आसता. खदूळ जाल्ल्या समाजांत जेन्ना मनीस आपलें पडबिंब पळयता तेन्ना तें मूळ प्रतिमे परस वेगळें दिसता. त्याच पडबिंबाक वास्तव मानून कितलेशेच जाण खदूळ समाजाकूच निरोगी समाज समजतात तेन्ना मात वातावरणांत द्वेश, दुस्मानकाय, दुबाव आनी संभ्रम निर्माण जाता. मुक्त आनी विचारी वातावरणांत सर्जनशीलतेक पोसवण मेळटा. दडपणाच्या वातावरणांत ती बावता वा बंडखोरी करून नवे क्रांतीची बुन्याद घालता. देखून मूळ प्रतिमे कडेन प्रामाणीक रावन तटस्थपणान पडबिंब नियाळप गरजेचें. समाजीक हारसो बदलता, ताचेर वेरो पडटात. तरेकवार माध्यमां, समाजीक, शिक्षणीक संघटना- संस्था अश्या विंगड विंगड हारश्यां वरी आपलें पडबिंब पळयतना ज्यांच्या हातांत ह्या हारश्यांचें नियंत्रण आसा तांचेंय खरें स्वरूप जाणून घेवप भोव गरजेचें कारण हारश्यांत दिसता तें सत्य मानपी आमचें मन ऑस्कर वायल्ड हाचे 'पोर्ट्रेट ऑफ डोरियन ग्रे' हे कथेंतल्या नायका प्रमाण पडबिंब आनी खरें रूप हांच्या मदल्या संघर्शांत अधोगतीचे वाटेन वचप सहज शक्य आसता.   

 

शैलेेंद्र मेहता