भविश्यांतलें मनीसपण – शैलेंद्र मेहता

सायन्स फिक्शन फिल्म ही चित्रपट निर्मणेंतली एक वेगळी शैली, जातूंत चित्रपटाच्या कथानकांत काल्पनीक आनी विज्ञान-आदारीत संकल्पना हांचो संयोग आता. हे शैलींत समाजीक, राजकी आनी तात्वीक विशय सोदच्या पासत भविश्यवादी घटक आनी तंत्रज्ञानाचो आस्पाव जाता. चित्रपट भविश्यांत, पृथ्वीचेर वा अवकाशांत घडटा. पारंपारीक विज्ञान कल्पीत चित्रपटां मदीं नायक, खलनायक, अव्यक्त थळां, अजाप करपी गजाली आनी प्रगत तंत्रज्ञान हांचें चित्रण जाता.

पूण विज्ञान चित्रपटांचो पारंपरीक पांवडो हुपून तांकां एक वेगळो आयाम दिवपी रिडली स्कॉट हो एक प्रभावी आनी सर्जनशील दिग्दर्शक आनी निर्मातो. 1979त ताचे 'एलियन' हे  ब्लॉकबस्टर चित्रपटमाळेन विज्ञान चित्रपट निर्मेणेच्या मळार एक नवो इतिहास रचलो. 'एलियन' ची तोखणाय आयज मेरेन जाता. हेर जैतिवंत आनी अत्याधुनीक दिग्दर्शकां प्रमाण आपली एक वेगळी सुवात आनी क्षमता रिडली स्कॉट हाणें तयार केलीच, ते भायर विज्ञान-शैलींतल्या भविश्यकाळांततल्या चित्रपटां खातीर एक नवो मानदंड निर्मिलो.

मनशाची जीण बदलपाच्या कार्यांत तंत्रगिन्यानान घडये सगळ्यांत व्हड योगदान दिलां. यूरोपांत जाल्ली उद्देगीक क्रांती ते सद्याच्या काळांतलें नॅनो युग हांचे मजगतीं लागिल्ल्या ल्हान व्हड सोद आनी संशोधनांनी दरेक पांवड्यार मनीसजातीक समृद्ध आनी स्वयंपूर्ण केल्या. हांचें पडबिंब विंगड विंगड माध्यमांतल्यान पडप सभावीक. विज्ञान चित्रपटांत हांची चिकित्सा वेगळे तरेन जाता. विज्ञान पक्षपाती नासता. पूण विज्ञानाक आपल्या नियंत्रणांत दवरपी शक्ती निपक्षपाती आसतल्यो  हाची शाश्वती दिवं नज.

16 व्या आनी 17 व्या शतमानांतलो इटालियन तत्वज्ञ् निकोलो मॅकियाविली आनी 17 व्या शतमानांतलो इंग्लीश तत्वज्ञ् टॉमस हॉब्स हांणी मनीस हो मुळांत स्वार्थी, दुसर्‍यांचेर शेक गाजोवंक सोदपी सत्तेची भूक आशिल्लो प्राणी अशें मत मांडलें. मरणाच्या भयान आनी वैयक्तीक लावाचे आशेने प्रेरीत मनशाक आपूण कळटां न कळटां जीणभर हेरांचेर अधिकार गाजयत जियेवपाचो यत्न करतां हें लेगीत समजना. समजा तुमकां हें पटना जाल्यार घरांतल्यान भायर सरतना तुमी दाराक लॉक कित्याक कित्याक करतात? बरेच लोक आपलें म्हालवज सहज चोरून व्हरपाक तयार आसूं येतात हें तुमकां बेस बरें खबर आसता. पूण तांतले सगळेच न्हय तर कांय लोक स्वार्थी अशें तुमी मानूं येता. हॉब्स ताचे कडेन सहमत जायना. आमी सगळे जाण मना पसून स्वार्थी आनी फकत कायद्याचो धाक आनी शिक्षेचो भंय हांकां लागून आमी नियंत्रणात रावतात, अशें तो बरयता.

'लिवायथन' हो पोरण्या ज्यूं धर्मग्रंथानी वर्णन केल्लो मनशांक गिळपी एका व्हड सोरपा सारको एक प्राणी. हिब्रू बायबल आनी हेर साहित्यांत ताचो उल्लेख आसा. मनशाच्या दरेक कृतीचेर ह्या 'लिवायथन'ची बारीक नदर आसता. हॉब्स हाच्या मतान समाजीक कबलात नियंत्रणांत दवरपी पुराय सार्वभौम अश्या एका अदृश्य रुपांतल्या 'लिवायथन'ची देशाक  गरज आसता नाजाल्यार मुळांत स्वार्थी आशिल्ली मनीसजात एकमेकांक मारून उडयतली. दुसर्‍या म्हाझुजाच्या काळांत हे विचारसरणेक युरोपांत बरीच पोसवण मेळ्ळी. कितल्याशाच युरोपी देशांनी हुकूमशहा उदेले. लॅटिन अमेरिका, आफ्रिका आनी आशिया खंडांभितरूय अश्या राजवटींनी शेक गाजयलो.

एकविसाव्या शतमानांत तसलेच प्रयोग वेगळ्या रुपांनी संवसारभर जायत आसात. आनी ही प्रक्रिया फुडारांतूय चालू उरतली अशे संकेत दिवपी रिडली स्कॉट हाचे चडशे विज्ञान चित्रपट म्हळ्यार संवसाराचो पुराय नाश जाल्या उपरांत उरिल्ल्या वेंचीक मनीसजातीच्यो काणयो, ज्यो हे पृथ्वीचेर तशेंच अवकाशांत ब्रह्मांडाच्या पैसुल्ल्या कोनशांनी घडटात. मनशान परिभाशीत केल्ल्या बर्‍या आनी वायट गुणां मदलो तो एक सासणांचो संघर्श. रिडली स्कॉट ह्या प्रस्नाचेर आपल्या चित्रपटांतल्यान उजवाड घालता. समाजीक- राजकी समिकरणां फुडारांतल्या तंत्रगिन्यानान समृद्ध केल्ल्या विज्ञानीक कल्पनेंतल्या समाजांत लेगीत कशीं सादारण मनश्यांचे जिणेर आपलो शेक राखतलीं अशें 'डिस्टोपियन' दिसपी वातावरण रंगयतना तो एक गजाल केन्नाच विसरना. ती म्हळ्यार  करुणा, मोग, भावपण ह्या विचारांचे उत्क्रांतीक लागून मनीसजात 'डिस्टोपियन' वातावरणांत लेगीत आशावादी आसता. 'मार्शियन' आनी 'ब्लेड रनर' ह्या ताच्या गाजिल्ल्या चित्रपटमाळानी हो आशावाद उक्ताडार येता. मूळ लिखाणांतलो निराशावादी सूर पयस करून मनशाची विवेकबुद्ध ताचे हेर प्रवृत्तींचेर सदांच जैत मेळयतली असो खर विस्वास रिडली स्कॉट जागयता.

सद्या पृथ्वीचेर रावपी मनीस रंग, धर्म, जात, वंश अश्या कुडक्यानी वांटून गेला. फुडारांतले भेद भाव हे प्रगत आणि अप्रगत मनीस अशे आसतले. उत्क्रांतीवादाच्या सिद्धांता प्रमाण जे बळिश्ट आसतात ते न्हय तर जे भोंवतणचे परिस्थिती कडेन जुळोवन घेवचे पासत स्वताक  बदलतात तेच तिगून उरतात. अवकाशयुगांतलो मनीस सद्याच्या मनशा परस वेगळो आसतलो अशें चित्र रिडली स्कॉटच्या चित्रपटांतलीं पात्रां उबें करतात. वैयक्तीक सुवार्थ, राग, दुस्वास हे गूण विसरून वचप ताका शक्य नासत पूण टॉमस हॉब्सच्या तात्वीक मताक आव्हान दिवपी ताच्या 'ब्लेड रनर'  चित्रपटांतलो नायक डेकार्ड ताचेर नियंत्रण दवरपी वेवस्थेक विरोध करून एखाद्र्याक मारून उडोवचे परस जिवनदान दिवप हेंच मनीसपणाचें खरें लक्षण असो संदेश दिता.      

 

शैलेंद्र मेहता